Wśród nas żyją osoby, które wyróżnia jedna niezwykła cecha, kształtująca ich sposób postrzegania świata. Choć powinna być uznawana za dar, otoczenie często jej nie rozumie. Z tego powodu takie osoby są błędnie oceniane, a często to prowadzi do niewłaściwych diagnoz specjalistów. Zamiast zrozumienia, spotykają się z próbami dostosowania do norm, które do nich nie pasują. To o nich opowiemy – o tych, których unikalność bywa źródłem niezrozumienia.

PRZEJAWY WYSOKIEJ WRAŻLIWOŚCI U DZIECI I KŁOPOTY Z JAKIMI ZMAGAJĄ SIĘ TAKIE DZIECI

Określenie osoba wysoko wrażliwa (WWO) lub dziecko wysoko wrażliwe (WWD) pojawiło się w latach 1990 dzięki amerykańskiej psycholog Elain N.Aron. Kontynuowane badania w tym obszarze podkreśliły fakt, że WWO i WWD przetwarzają bodźce płynące z otoczenia silniej, intensywniej i głębiej niż inne osoby z mniejszą wrażliwością. Badania wykazały, że WWO jest okołoo 20-30% całej populacji i ta mniejszość jest szczególnie wrażliwa na bodźce środowiskowe. Jest to cecha układu nerwowego w dużej mierze dziedziczona.

Początkowo badacze koncentrowali się głównie na przejawach wysokiej wrażliwości dzieci tj. nieśmiałości, wycofaniu, lękliwości, marudności czy bojaźliwości. Dodatkowo zauważono, że dzieci WWD na skutek przebodźcowania prezentują zachowania mylone z nadpobudliwością, trudnościami koncentracji uwagi, dezintegracją sensoryczną, zaburzeniami przetwarzania sensorycznego a także zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Mylnie poddawano je i nadal poddaje niepotrzebnym terapiom, które wywołują w tych dzieciach efekty odwrotne do oczekiwanych na skutek błędnej diagnozy opiekunów, pedagogów i wychowawców skupiających się na zachowaniach/przejawach a nie na aspektach wysokiej wrażliwości.

W tej publikacji skupimy się przede wszystkim na dzieciach wysoko wrażliwych WWD, ale wszystkie opisane tutaj informacje dotyczą również osób dorosłych wysoko wrażliwych WWO.

ELAINE ARON WYSZCZEGÓLNIŁA CZTERY ASPEKTY WYSOKIEJ WRAŻLIWOŚCI, KTÓRE MUSZĄ BYĆ WSZYSTKIE OBECNE U WWD, TE ASPEKTY TO D O E S

1. Głębokie przetwarzanie – (Depth of processing)
2. Łatwość ulegania przestymulowaniu – (Overstimulation)
3. Reaktywność emocjonalna – (Emotional reactivity) i duża empatia (Empathy)
4. Wyczulenie na subtelne bodźce – (Subtle stimuli)

1. GŁĘBOKIE PRZETWARZANIE – (Depth of processing)

To inaczej próba uchwycenia sensu i znaczenia jakiegoś doświadczenia, to również ilość szczegółowych informacji przetwarzanych w odniesieniu do jakiegoś obiektu, informacji czy bodźca.
U WWD może się to przejawiać w intensywności przeżywania uczuć czy w bogatej wyobraźni i «żywych snach».
Inne przejawy u dzieci i dorosłych to:
⁃ tendencja do szczegółowego rozważania różnych działań, opracowywania różnych scenariuszy
⁃ świadomość długoterminowych konsekwencji własnych działań
⁃ dłuższy (w stosunku do rówieśników) czas przetwarzania nowych informacji, dłuższe przyzwyczajanie się do nowych zmian w otoczeniu, zabawek, ubrań
⁃ dłuższe przyzwyczajanie się do nowych sytuacji i osób (ze względu na konieczność przyjrzenia się im i przemyślenia)
⁃ efektywna nauka z własnych doświadczeń
⁃ obserwowanie sytuacji, gier i zabaw przed włączeniem się w nie
⁃ używanie skomplikowanych, jak na swój wiek, słów
⁃ trudności z podejmowaniem decyzji z powodu rozważania zbyt wielu opcji
⁃ zapamiętywanie dużej ilości szczegółów obserwowanych zdarzeń, sytuacji, zjawisk
⁃ zwracanie uwagi na nieoczywiste elementy sytuacji, na które inni nie zwracają uwagi

Jeśli wasze WWD jest w danym momencie bardziej świadome tego, co się dzieje na zewnątrz i wewnątrz niego, to część jego mózgu zwana wyspą lub ośrodkiem świadomości jest akurat szczególnie aktywna.

2. ŁATWOŚĆ ULEGANIA PRZESTYMULOWANIU – (Overstimulation)

Ponieważ WWD zauważają wszystko i myślą intensywniej niż inne dzieci i dorośli, doświadczają często przestymulowania, które jest skutkiem ubocznym głębokiego przetwarzania. Stąd:
⁃ Trudności w zasypianiu,
⁃ Spacery w środku nocy
⁃ Skrajne reakcje na zmianę lub ból
⁃ Głośne hałasy wywołujące praktycznie fizyczny ból
⁃ Zimno, gorąco, kamień w bucie, wilgotne lub drapiące ubrania
⁃ Niechęć do przyjęć, gier zespołowych, przemawiania przed klasą, występów, meczy, (ponieważ nie umieją zaprezentować wtedy tego, co potrafią bo boją się oglądania i oceniania

Należy pamiętać, że WWD uczą się o wiele lepiej, gdy się je zachęca a nie - karze !
Potrzebują sprzyjających warunków do rozwoju i kwitnienia, pamiętajmy, że są to szlachetne orchidee !
Te dzieci POTRZEBUJĄ POBAWIĆ SIĘ W CISZY LUB PRZERWY w zajęciach, aby obniżyć poziom przestymulowania.

3. REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA – (Emotional reactivity) i DUŻA EMPATIA (Empathy)

Reaktywność emocjonalna jest blisko związana z głębokością przetwarzania, ponieważ to nasze emocje mówią nam o tym, na co powinniśmy zwrócić uwagę.
WWD chce zapamiętać jak zrobić, aby mu było ciepło, jak wywołać uśmiech mamy, jak nakłonić tatę aby dał ciastko, jak zdobyć dobrą ocenę itp….
WWD jeszcze bardziej wszystko obserwują i się tego uczą…
Empatia im w tym szalenie pomaga !!
One wiedzą, co wie druga osoba, czują co czuje druga osoba -> to prowadzi do WSPÓŁODCZUCIA
⁃ WWD odczuwa wszystko bardzo głęboko
⁃ Szybko i intensywnie przeżywa zarówno trudne jak i przyjemne emocje
⁃ Wybucha płaczem
⁃ Czyta w waszych myślach
⁃ Reaguje na nastrój lub zmianę nastroju osoby dorosłej
⁃ Jest perfekcjonistą
⁃ Silnie reaguje gdy popełni błąd
⁃ Czuje cierpienie i stres innych ludzi (kolegów, rodziny, obcych, zwierząt)
⁃ Przeraża je okrucieństwo i niesprawiedliwość

Wg Bianki Acevedo – u WWD występuje większa aktywność wyspy czyli obszaru związanego ze świadomością (szczególnie gdy WWD oglądają wyrazy emocji – smutek, radość, cierpienie np. na zdjęciach lub w życiu).
Jest to oznaka szczególnie podwyższonego stanu świadomości.

WWD mają również wysoko rozwiniętą aktywność neuronów lustrzanych (odkrytych zaledwie 20-kilka lat temu) - uaktywniają się wtedy, gdy patrzymy jak ktoś coś robi lub odczuwa tak, jakbyśmy sami to robili lub odczuwali.
WWD głębiej pojmuje co odczuwa lub zamierza zrobić druga osoba.
Niektóre dzieci, bardzo często przyjmują rolę mediatora nawet między dorosłymi, co niestety nie zawsze im służy, bo bywa okupione sporym ciężarem emocjonalnym...

4. WYCZULENIE NA SUBTELNE BODŹCE – (Subtle stimuli)
- subtelne dźwięki
- zapachy
- szczegóły
- zauważanie zmian w otoczeniu
- dziwny zapach jako hamulec aby gdzieś wejść
- zwracanie uwagi na śpiew ptaków lub lecący w oddali samolot
- ton głosu
- szybkie przelotne spojrzenie
- afront lub gest dodający otuchy

Wyczulenie na subtelności pomaga WWD w nauce, sporcie, sztuce (zanikające przy zmęczeniu, przestymulowaniu, pod presją) ponieważ te dzieci wiedzą i łatwiej czują to, czego wymaga od nich nauczyciel. U WWD obserwuje się zwiększoną aktywność mózgu niż u mniej wrażliwych dzieci.

WWD częściej się smucą i martwią. Ma to związek z historią ich życia. Często, jeśli miały one nieszczęśliwe dzieciństwo, były bardziej narażone na depresję, lęki i nieśmiałość niż osoby niewrażliwe mające równie nieszczęśliwe dzieciństwo. Natomiast jeśli WWD mają szczęśliwe dzieciństwo są szczęśliwsze niż inne dzieci.

WWD zatem mogą odnieść więcej korzyści z dobrego wspierania, nauczania i wychowania niż dzieci niewrażliwe !!!

JAK BŁĘDNA DIAGNOZA WPŁYWA NA DALSZY ROZWÓJ DZIECI?

Wysoka wrażliwość nie jest zaburzeniem jednak w niekorzystnych warunkach środowiskowych (dom, przedszkole, szkoła) DWW mogą zmienić swoje zachowanie odbiegając od „normy” i stają się wyjątkowo narażone na ciąg dalszych krzywdzących ocen, opinii, orzeczeń itp. DWW stają się wtedy płaczliwe, wybuchowe, wycofane, nieśmiałe, lękliwe, zawieszają się i blokują w różny sposób.

Ponadto, DWW wychowane w trudnych i niesprzyjających im warunkach mogą doświadczać problemów, kryzysów, depresji, wyuczonej bezradności niekiedy zaburzeń psychicznych. Częściej również chorują lub doznają urazów, przejawiają symptomy chorób psychosomatycznych (bolący brzuszek czy głowa..)

Zdaniem E. Aron (2002) wielu pedagogów, psychologów, nauczycieli, rodziców i opiekunów DWW przypisują dzieciom trudności i problemy, których często nie posiadają.

1. WWD wolą najpierw obserwować nowe sytuacje zanim w nie wejdą, dlatego często nazywane są dziećmi nieśmiałymi. Wg Aron nieśmiałość jest wyuczona a wrażliwość wrodzona. Ta cecha jest również błędnie identyfikowana jako introwersja, mimo, że w rzeczywistości 30% osób wysoko wrażliwych to ekstrawertycy.
2. WWD są często określane mianem bojaźliwych, zahamowanych, neurotycznych choć nie są to cechy świadczące o wysokiej wrażliwości.
3. Brak elastyczności WWD, wynikający z potrzeby dłuższej analizy napływających bodźców, utożsamiany jest z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
4. Schematyczność działań, rutyna, daje dzieciom poczucie bezpieczeństwa, co u WWD z tendencjami lekowymi jest niezwykle ważne, więc tu działa ich wewnętrzna mądrość, jak sobie radzić w społeczeństwie.
5. Występowanie wysokiej wrażliwości często mylone jest z nadpobudliwością. WWD często samo regulują się poprzez ruch tj. odbodźcowują po przestymulowaniu i to też jest naturalna reakcja, bo nie są nieustanie nadpobudliwe i potrafią się bawić same w ciszy i bezruchu.
6. Niechęć do spożywania niektórych pokarmów czy wyjątkowa wrażliwość skóry na drapiące metki i tekstury tłumaczone są nadal dezintegracją sensoryczną i bardzo często jest to błąd
7. Charakterystyka WWD i analogia do orchidei wskazuje, że otaczające środowisko stanowi dla nich miejsce szczególnego wzrostu i rozwoju potencjału jak i zagrożenie, czyli obszar przytłaczający, budzący lęk i skłaniający do wycofania.
8. Wartościowanie, ocena, wyśmiewanie, porównywanie, wpływają niekorzystnie na samoocenę dzieci a szczególnie WWD oraz na wiarę we własne możliwości

JAKĄ PRZEWAGĘ MAJĄ WWD ODPOWIEDNIO WSPIERANE?

We wspierających warunkach (akceptacji, empatii, autentyczności i przede wszystkim bezwarunkowej miłości) wysoka wrażliwość okazuje się czynnikiem chroniącym dzieci od podejmowania niekorzystnych, niekonstruktywnych czy ryzykownych zachowań i decyzji, pozwala im posługiwać się swoją ponad przeciętną intuicją i wyczuciem a w szczególności ujawniać swoje wyjątkowe zdolności, których rodzice często nie dostrzegają.

Wysoka wrażliwość przetwarzania bodźców z otoczenia jest ściśle związana z
- kompetencjami społecznymi
- z wysoką kreatywnością
- z doświadczaniem uczucia przyjemności, sensu i satysfakcji z życia
- z uzdolnieniami muzycznymi i artystycznymi
- wyczuleniem na piękno
- z uzdolnieniem do rozwiązywania problemów logicznych, myśleniem analitycznym i naukowym
- z łatwością rozumienia praw natury i otoczenia
- z łatwością rozpoznawania, analizowania i wykonywania operacji na materiale wzrokowym i w przestrzeni

Stworzenie właściwego klimatu i otoczenia do rozwoju WWD pozwala mu ujawnić swój pełen potencjał i dojrzałość na planie fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym.

JAK WSPIERAĆ DZIECKO Z WYSOKĄ WRAŻLIWOŚCIĄ W DOMU I W SZKOLE?

WYSOKA WRAŻLIWOŚĆ JEST CECHĄ TEMPERAMENTU – A NIE ZABURZENIEM!

To jednak duże wyzwanie dla dzieci, ich rodziców i opiekunów czy wychowawców. Wyjątkowe znaczenie dla rozwoju dzieci (szczególnie WWD) ma jakość środowiska w jakim się rozwijają i wychowują. Niestety, jak podkreślano w badaniach, cechy dziecka wrażliwego mogą prowokować różne oddziaływania nauczycieli, zbyt często zależne od ich oczekiwań – aby dziecko zachowywało się tak samo jak rówieśnicy i nie przysparzało kłopotów nauczycielowi. To duży błąd i szkoda czyniona dla WWD. Rodzice muszą mieć świadomość i narzędzia do tego, aby bronić własne pociechy przed tymi krzywdzącymi schematami i szufladkowaniem ich dzieci.

1. Wsparcie dzieci wysoko wrażliwych nie polega na modyfikacji ich cech, lecz na tworzeniu dla tych dzieci korzystnych warunków, w których będą mogły rozwijać swój pełen potencjał.

2. Biorąc pod uwagę specyfikę funkcjonowania WWD, ważnym obszarem wsparcia jest pomoc we wzbogacaniu wiedzy o sobie samym – świadomość siebie. Adekwatnie do wieku dzieci poznają informacje o sobie i rówieśnikach i powinny dowiadywać się, że ludzi charakteryzują różne cechy i nie są one wartościujące. Każdy z nas posiada różne mocne strony niezależnie od temperamentu i umiejętności.

3. Nabywanie i organizowanie wiedzy oraz posługiwanie się nią w różnych sytuacjach wydaje się być również bardzo istotna. Dla WWD zbyt duża ilość informacji podanych jednocześnie może być wyjątkowo stresująca. Należy więc dać dziecku czas na stopniowe przyswajanie tej wiedzy bez ponaglania, stresowania go, wartościowania i niekorzystnego porównywania do innych dzieci. Cierpliwość zamiast karania i krzyku; tłumaczenie i obrazowanie sprawdzają się znakomicie.

4. Nie należy również naciskać, zmuszać i forsować WWD do uczestniczenia w grupach rówieśników, zawodach, przedstawieniach, konkursach itp. WWD zniechęcają się przy obserwatorach utożsamiając ich z oceną, krytyką a na to WWD są wyjątkowo czułe i nie prezentują w tych kontekstach pełnego potencjału własnych możliwości.

5. Podnoszenie umiejętności wychowawczych rodziców (poprzez nabywanie wiedzy i zrozumienia) jest szalenie istotne, aby odpowiednio wspierali swoje dzieci. Wysoka i stabilna samoocena, umiejętności rozwiązywania problemów i umiejętności wychowawcze pomagają w unikaniu dysfunkcjonalnych zachowań u WWD.

Skuteczne wsparcie dziecka wysoko wrażliwego jest możliwe tylko wtedy, gdy nauczyciel założy, że wysoka wrażliwość nie jest deficytem czy słabością. Przeciwnie – jest to potencjał, który ujawnia się w optymalnych warunkach.

W związku z tym nauczyciel powinien:

- zachować ostrożność w udzielaniu komunikatów negatywnych, które WWD może uznać jako oceniające i wartościujące
- dawać czas na zebranie myśli i analizę odpowiedzi
- nie zniechęcać, lecz pozwalać realizować pomysły, nagradzać w zróżnicowany sposób inicjatywy, propozycje i zaangażowanie
- dawać dzieciom prawo do odmowy
- szanować ich zaskakujące reakcje
- zaspokajać potrzeby dziecka na bieżąco (szczególnie u młodszych dzieci) aby uniknąć wybuchu złości, płaczu, wycofania, buntu, itp.
- obserwować dziecko i proponować mu odpoczynek czy zmianę aktywności, jeśli zaangażowanie męczy czy powoduje dyskomfort czy stres
- zaciekawiać dziecko i odpowiadać na jego zainteresowania
- przedstawiać dziecku plan pracy, ponieważ WWD czują się pewniej, gdy wiedzą co się będzie działo i w jakiej kolejności
- prezentować postawę głębokiego zainteresowania oraz szacunku dla jego indywidualności
- wspierania dziecka w sytuacjach różnych zmian – zastępstwo nauczyciela, zmiana sali, wycieczki….
- stwarzać warunki zapewniające poczucie bezpieczeństwa psychicznego, zaufania i szacunku
- zapewnienie możliwie małych grup pracy oraz klimatu spokoju i ciszy do realizowania zadań wymagających koncentracji
- nie narażać dziecka na stres wywołany prezentacją przed grupą oraz faworyzować małe grupy dzieci, aby prezentowały swoje umiejętności
- charakteryzować się wysokim poziomem empatii i wyrozumiałości

Właściwie wsparte dziecko z czasem uczy się samoregulacji i sprawnego funkcjonowania w różnych, nawet wymagających warunkach. Z tego też powodu WWD stanowi pewnego rodzaju wyzwanie dla nauczycieli, wychowawców i opiekunów, ponieważ wymagają od nich zmiany dotychczasowych nawyków, przekonań oraz uzupełniania wiedzy.

Wg Elaine Aron wychowanie WWD to wspaniały podarunek dla świata

„Świat potrzebuje dobrze wychowanych wysoko wrażliwych osób. Rozpaczliwie ich potrzebuje. Czegóż moglibyśmy bardziej potrzebować w naszych czasach niż ludzi, którzy potrafią uważnie myśleć, głęboko odczuwać, zauważać subtelności i dzięki temu postrzegać świat w szerszej perspektywie? Potrzebujemy jednak jeszcze czegoś: tego, aby tacy ludzie mieli odwagę zabrać głos i stawić opór wtedy, gdy niewrażliwe osoby nie widzą, nie myślą i nie odczuwają dostatecznie głęboko w danej sytuacji.
Dbanie o to, by dzieci dobrze się rozwijały, nie jest łatwe, pomóc jednak w tym może wiedza o wychowaniu i świadomość, że jest to ważne.”

Autor: Żaneta Poirieux – psycholog, psychoterapeuta, coach, autorka, pianistka - matka i babcia wysoko wrażliwych dzieci, klinika Vila Med.

Bibliografia:
1. E.N. Aron „Wysoko wrażliwe dziecko. Jak je zrozumieć i pomóc mu żyć w przytłaczającym świecie” (2017)
2. Monika Baryła-Matejczuk „Wspieranie rozwoju dzieci wysoko wrażliwych” (2021)
3. A. Majewska „Jak wspierać dzieci wysoko wrażliwe” (2023)
4. Urszula Sołtys – Para „Dziecko wysoko wrażliwe. Jak je mądrze wychować i wspierać” (2022)

artykuł sponsorowany